नेपालमा धितोपत्रको इतिहास विराटनगर जुट मिल र नेपाल बैंक लिमिटेडले बजारमा आफ्नो शेयर जारी गरेपछि सुरु हुन्छ। यी दुई कम्पनीले सन् वि.सं १९९३ मा सेयर निष्कासन गरेका थिए ।लगभग २४ वर्षपछि वि.सं २०२० मा देशमा कम्पनी ऐन लागु भएको थियो । नेपालमा पहिलो पटक सोही वर्ष सरकारी ऋणपत्र पनि जारी गरिएको थियो । त्यस पछि, नेपालले पूँजी बजारको विकासलाई सहज बनाउन र प्रवर्द्धन गर्न धितोपत्र विनिमय केन्द्रको आवश्यकता महसुस गर्‍यो। एक्सचेन्ज सेन्टरको मोडालिटी टुंग्याउन सरकारी र निजी पक्षबाट एकपछि अर्को धेरै छलफल भएको थियो । वि.सं २०२९ मा नेपाल सरकार र नेपाल राष्ट्र बैंकको पहलमा कम्पनी ऐन अन्तर्गत धितोपत्र विनिमय केन्द्र लिमिटेडको स्थापना भएको थियो । प्रारम्भिक समयमा, धितोपत्र विनिमय केन्द्रको जिम्मेवारी दलाली, अन्डरराइटिङ, सार्वजनिक मुद्दाहरूको व्यवस्थापन, धितोपत्र र सरकारी ऋणपत्रहरूको लागि बजार सिर्जना गर्नमा सीमित थियो।

धितोपत्र विनिमय केन्द्र (SEC) स्थापना भएपछि नेपालमा पूँजी बजारको संस्थागत विकास सुरु भएको हो । सरकारको औद्योगिक नीतिले पनि नेपालमा धितोपत्र विनिमय प्रवद्र्धन गर्न प्रोत्साहन गरेको छ । नेपाल सरकारले पूँजी बजार सुधारका लागि सुरु गरेको कार्यक्रम अन्तर्गत सन् वि.सं २०४९ मा सेक्युरिटी एक्सचेन्ज सेन्टर (SEC) लाई नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा परिणत गरी धितोपत्र विनिमय ऐन, २०३९ अन्तर्गत गैरनाफामूलक संस्थाको रुपमा स्थापना गरिएको थियो । नेपाल सरकार द्वारा २०५० जेठ २५ मा धितो बजार को एक शीर्ष नियामक निकाय को रूप मा। SEBON ले धितोपत्र ऐन, २०६३ अन्तर्गत बजार नियमन गर्दछ। SEBON स्थापना भएदेखि नै पूँजी बजारको विकाससँग सम्बन्धित विषयमा सरकारलाई सल्लाह दिने, सार्वजनिक धितोपत्र दर्ता गर्ने जस्ता कानूनी र वैधानिक ढाँचाहरूमा आफ्नो प्रयास केन्द्रित गर्दै आएको छ। कम्पनीहरू, आवश्यक धितोपत्र नियमावली र निर्देशनहरू जारी गर्ने, स्टक एक्सचेन्ज सञ्चालन गर्न इजाजतपत्र जारी गर्ने आदि।

नेप्सेको परिचय

नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) ले धितोपत्र विनिमय ऐन, २०३९ अन्तर्गत स्थापना गरेपछि २०५० पुष २९ मा आफ्नो व्यापारिक तल्ला खोल्यो। हाल, नेप्से नेपालको सूचीबद्ध धितोपत्रहरूको एकमात्र दोस्रो बजार हो। यसले धितोपत्र र अन्य वित्तीय साधनहरू र पूँजी घटनाहरू जस्तै आम्दानी र लाभांशको भुक्तानीको मुद्दा र रिडम्पसनमा काम गर्दछ। धितोपत्र विनिमय ऐन, २०३९ बमोजिम सञ्चालक समितिमा नौ जना सञ्चालक हुन्छन्। ६ जना सञ्चालक नेपाल सरकारले मनोनीत गरेका हुन्छन् र बाँकी सञ्चालकहरू विभिन्न संस्थागत लगानीकर्ताबाट हुन्छन्। नेप्सेको शेयरधनी स्वामित्व संरचनामा नेपाल सरकार, नेपाल राष्ट्र बैंक, नेपाल औद्योगिक तथा विकास संस्थान र सदस्यहरु रहेका छन् ।

SEBON को परिचय

सेबोनले धितोपत्र ऐन, २०६३ अन्तर्गत बजार नियमन गर्छ। सञ्चालक समितिमा सरकारले ४ वर्षको कार्यकालका लागि नियुक्त गरेको पूर्णकालिक अध्यक्ष, अर्थ मन्त्रालयका सहसचिव, कानून, न्याय तथा संसदीय मामिला मन्त्रालयका सहसचिवसहित सातजना सदस्य हुन्छन्। राष्ट्र बैंकबाट प्रतिनिधि, नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थानका प्रतिनिधि, नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका प्रतिनिधि र धितोपत्र बजार व्यवस्थापन, पूँजीबजारको विकास, वित्तीय वा आर्थिक क्षेत्रका विज्ञहरूमध्येबाट सरकारले तोकेको एकजना सदस्य क्षेत्र। सेबोनको प्रमुख वित्तीय स्रोतहरू सरकारी अनुदान, स्टक एक्सचेन्जबाट हुने कारोबार शुल्क र कर्पोरेट धितोपत्रहरूको दर्ता शुल्क हुन्।